​LỄ, HỘI, LỄ HỘI – HIỂU THẾ NÀO CHO ĐÚNG?

LỄ, HỘI, LỄ HỘI – HIỂU THẾ NÀO CHO ĐÚNG?

Lễ hội ở Việt Nam rất phong phú, đa dạng dưới nhiều hình thức, nghi thức ở khắp 3 miền đất nước với gần 8000 lễ hội được tổ chức hằng năm. Song, hiểu như thế nào cho đúng về lễ hội không phải ai cũng có đầy đủ kiến thức để luận giải. Trong bài viết này, Đồ thờ Hải Mạnh xin chia sẻ một số thông tin liên quan đến nội dung này.

1. LỄ

Theo Từ điển Hán-Việt của Đào Duy Anh, “Lễ” là cách bày tỏ kính ý (lòng cung kính); đồ vật để bày tỏ ý kính trọng cũng gọi là lễ.
Từ điển Hán -Việt của Thiều Chửu, Lễ có ba nghĩa: 1. Theo cái khuôn mẫu mà người trước đã định ra các phép tắc từ quan, hôn tang tế cho đến đi đứng nói năng đều có cái phép nhất định phải như thế gọi là lễ; 2. Kính kễ; 3. Đồ lễ: nhân nhà người ta có việc mà mình đưa vật gì đến tặng gọi là lễ.

Chương IV- Cơ cấu và việc tổ chức lễ hội của sách “Lễ hội cổ truyền” do Viện Văn hóa Dân gian biên soạn, nxb. Khoa Học Xã Hội, Hà Nội, VN, 1992 giải thích: Lễ trong lễ hội là một hệ thống các hành vi, động tác nhằm biểu hiện lòng tôn kính của dân làng đối với các thần linh, lực lượng siêu nhiên nói chung, với thần thành hoàng nói riêng. Ðồng thời lễ cũng phản ánh những nguyện vọng, ước mơ chính đáng của con người trước cuộc sống đầy rẫy những khó khăn mà bản thân họ chưa có khả năng cải tạo. Lễ là một hệ thống tĩnh có tính quy phạm nghiêm ngặt được cử hành tại chốn đình trung.

2. HỘI

“Hội” là: 1. Họp lại, như hội nghị (họp bàn); 2. Gặp, như vận hội; 3. Hiểu ý (lãnh hội); 4. Chỗ đông đúc (như Đô hội).
Chương IV- Cơ cấu và việc tổ chức lễ hội của sách “Lễ hội cổ truyền” do Viện Văn hóa Dân gian biên soạn, nxb. Khoa Học Xã Hội, Hà Nội, VN, 1992 giải thích: Hội là một hệ thống trò chơi, trò diễn phong phú và đa dạng. Có thể kể các loại trò sau đây theo đặc trưng tương đối của nó:

- Trò chơi thượng võ, bao gồm: đấu vật, đua thuyền, đánh đu, tung cầu, hất phết, kéo co v.v.

- Trò chơi thi tài, bao gồm: thổi cơm, đồ xôi, làm bánh, dệt vải, bện thừng v.v.

- Trò chơi nghề nghiệp, bao gồm: trình nghề, cướp kén, săn cuốc, đánh cá, đốn củi, đốt pháo v.v.

- Trò chơi luyến ái, bao gồm: bắt chạch, múa mo, chen nhau, hát nõ nường v.v.

- Trò chơi giải trí, bao gồm: cờ người, tổ tôm, đáo cọc, đáo đĩa, thi thơ, ca hát v.v.

- Trò chơi chiến đấu, như: diễn trận, ném đá, múa cờ lau v.v.

- Trò chơi phong tục, như: ôm cột, chạy hồi loan, chém chữ v.v.

Trong thực tế, một trò chơi không thuần túy mang một ý nghĩa mà có sự đan xen, thâm nhập khá phức tạp nhiều ý nghĩa và chúng tùy theo hoàn cảnh, môi trường mà có thể xuất hiện hoặc không.

3. LỄ HỘI

Lễ hội là một sự kiện thực hiện rất nhiều nghi thức mang tính bắt buộc. Các nghi thức này được tiến hành theo một trình tự chặt chẽ, nghiêm ngặt từ khi chuẩn bị lễ hội cho đến khi hết hội. Thông thường một lễ hội có các nghi lễ: lễ mộc dục, lễ tế gia quan, lễ rước, lễ tế khai hội và tế giã đám.

Lễ hội thường tôn vinh đối tượng thiêng, đó là “Thánh”, “Thần”, nhưng thánh và thần thường được thờ ở đền, miếu. Đa số lễ hội thường được tổ chức ở đình làng, đền, nơi rộng rãi tiện cho việc hành lễ và tổ chức các trò chơi. Do vậy trước khi khai hội, người ta thường tổ chức cuộc rước thần đi theo lộ trình từ đền hoặc đình về nơi hành lễ, xong hội lại rước thần trở lại nơi thờ cũ. Sau lễ rước sẽ là lễ tế thần và khai hội. Đặc biệt có nơi, trong dịp lễ hội ngày nào cũng có rước, lễ rước này không phải rước thần mà là rước sớ (rước văn), tức bài văn cúng thần. Mỗi ngày người ta cúng thần bằng một bài sớ riêng. Trong đám rước văn, bài sớ cũng được đặt lên kiệu rước, gọi là kiệu văn.

Lễ hội là hoạt động tập thể và thường có liên quan đến tín ngưỡng, tôn giáo. Con người xưa kia rất tin vào trời đất, thần linh. Các lễ hội cổ truyền phản ảnh hiện tượng đó. Tôn giáo rất có ảnh hưởng tới lễ hội. Tôn giáo thông qua lễ hội đê phô trương thanh thế, lễ hội nhờ có tôn giáo đề thần linh hóa những thứ trần tục. Nhưng trải qua thời gian, trong nhiều lễ hội, tính tôn giáo dần giảm bớt và chỉ còn mang nặng tính văn hóa.

Trong lễ hội, phần “lễ” và phần “hội” có mối quan hệ đan xen chặt chẽ với nhau. Cho nên, trong lễ hội tuy ồn ào, náo nhiệt, tuy giẫm đạp, chen chúc nhưng không hề hỗn độn, sa đà, bởi có sự kết hợp uyển chuyển giữa lễ và hội, giữa đóng và mở, giữa tĩnh và động, giữa bên linh thiêng - bên trần tục, giữa bên cung đình -bên dân dã, bên thờ cúng - bên vui chơi, bên thầm lặng - bên ồn ào, bên chức sắc -bên dân thường, bên già - bên trẻ, ên nam thanh - bên nữ tú…để tạo nên một hệ thống hành động phức hợp nhưng vẫn hài hòa.
Trong quá trình vận động, hai yếu tố “lễ” và “hội” đã thâm nhập vào nhau khá chặt chẽ, thiết tưởng rằng gọi là lễ cũng đúng mà gọi là hội thì cũng không sai. Có thể lấy đám rước làm ví dụ. Ở đấy phần nghi lễ rất nhiều mà phần tham gia biểu diễn của đám đông cũng không phải là ít. Rước bát kiệu trong hội làng là một đám rước khổng lồ, hoành tráng do dân làng tham gia. Có thể nói đó là một cuộc diễn hành để biểu dương sức mạnh cộng đồng, nếu nhìn vào phía sau của đám rước ấy thì ai cũng có cảm tưởng là một ngày hội. Rồi những lễ đặc biệt trong hội, như hội vật võ Liễu Ðôi, “hội” nhưng nó lại là lễ với đầy đủ nghi thức và tính trang nghiêm. Như vậy, có lúc, ngay trong lễ đã có hội và ngay trong hội đã có lễ.

Hiện nay, nhiều người đang lạm dụng từ “Lễ hội” mà chưa hiểu hết ý nghĩa của nó, như: Lễ hội chọi trâu, Lễ hội áo dài,… bởi phần “Lễ”, tức phần nghi thức thiêng liêng như thế nào thì không biết. Nhiều người đang dịch “Lễ hội” thành “Festival” (như Festival Huế,…) nhưng hầu hết Festival ở Việt Nam hiện nay đều không đúng và đầy đủ với ý nghĩa của từ ngữ Festival của phương Tây.
Festival tiếng Anh gốc Latin là Festivius; tiếng Pháp gồm chữ Fête : vui chơi và “solennel”: long trọng, có nghĩa là một dịp để hội họp vui chơi hòa nhạc bình dân và ăn uống mang màu sắc từ thiện và chính trị. Festival xuất hiện ở miền Bắc nước Pháp từ năm 1829 và được liên kết với phong trào nhạc hội dân gian gọi là “mouvement orpheonique”. Phong trào này gồm những người ưa hòa nhạc, ca hát và tiệc tùng giúp xã hội vui chơi thoải mái.

Festival là một sự kiện thường được thực hiện bởi một cộng đồng và tập trung vào những bản sắc độc đáo của cộng đồng ấy về phong tục hoặc tín ngưỡng của họ, thường để đánh dâu như là một ngày quốc lễ tại địa phương. Trong Festival luôn luôn có tiệc tùng ăn uống thoải mái và nhảy múa thỏa thê. Festival thường có mục đích thỏa mãn những chủ đích chuyên biệt của cộng đồng và nhắc nhở các thành viên của cộng động ghi nhớ các truyền thống văn hóa địa phương, tập quán bộ tộc, qua đó các bậc cao niên tham dự chia sẻ những câu chuyện và cung cấp kinh nghiệm cho các thế hệ trẻ như là một phương cách để nối kết các gia đình, làng xóm lại với nhau./.